“Toen de Muur viel en de Koude Oorlog eindigde, gingen alle schaakstukken die vastgevroren stonden weer bewegen.” – Margaret Atwood.
Met het einde van de Koude Oorlog werden immense (geo)politieke, sociale en economische veranderingen in gang gezet. In die tijd verscheen ook Francis Fukuyama’s The End of History, waarin hij de overwinning uitriep van liberale democratie op de andere grote ideologieën.
Toch zag Fukuyama zelf al op ironische wijze in dat dit te mooi was om waar te wezen, hij besloot zijn beroemde artikel met:
“The end of history will be a very sad time... The worldwide ideological struggle... will be replaced by economic calculation, the endless solving of technical problems, environmental concerns, and the satisfaction of sophisticated consumer demands... Perhaps this very prospect of centuries of boredom at the end of history will serve to get history started once again.”
Democratie versus autocratie
De geschiedenis heeft zeker een doorstart gemaakt, nog los van het feit dat we de afgelopen decennia hebben gezien dat liberale democratie ook erg goed buiten de deur gehouden kan worden.
Het idee dat alle staten naar het kapitalistisch-democratische model van het Westen tenderen is vooralsnog een illusie. In plaats van sommige staten te zien als falende democratieën is het beter naar ze te kijken als landen die succesvol op weg zijn naar autocratie.
In China is Xi Jinping uitgegroeid tot de machtigste leider sinds Deng. Ook in landen als Venezuela, Turkije, Ecuador, Thailand, Egypte, Polen en Hongarije heeft democratie op z'n zachtst gezegd niet de hoogste prioriteit voor de machthebbers. Volgens menig expert ondermijnt autocratie op de langere termijn de kracht van een economie.
Als autoritaire tendensen het economisch groeipotentieel ondermijnen zijn recente ontwikkelingen niet hoopgevend. 's Werelds tweede economie China draait de duimschroeven steeds strakker aan en stelt zich internationaal almaar assertiever op. Breder gezien staat vrijheid wereldwijd al ruim een decennium onder druk.
Onomkeerbare trend?
De ondemocratische trend lijkt voorlopig niet te keren. Het is de vraag wat dit betekent voor de markten. Er zitten twee kanten aan het verhaal. Het Westen deed en doet al jarenlang goede zaken met autocratische regimes. Markten prefereren een stabiel autoritair regime dat buitenlandse bedrijven toelaat en marktdenken tot op zekere hoogte omarmt boven een onvoorspelbare, chaotische, halfslachtige democratie.
De andere kant van het verhaal is of leiders de zaakjes op orde kunnen houden en tegen welke prijs.
Tegelijk stemmen autoritaire tendensen in Westerse landen niet vrolijk vanuit marktperspectief, omdat – wanneer deze doorzetten – de kans op terugval van de structurele groeivooruitzichten aanzienlijk is.
In ieder geval is de geschiedenis weer vol op stoom, zijn schaakstukken op het mondiale schaakbord volop in beweging en staat democratie op veel plekken onder druk. Zelfs de democratie die zichzelf altijd als voorbeeld ziet voor de rest is in de ban van een leider die constant vijanden creëert uit eigenbelang, een permanente crisissfeer schetst en probeert een klimaat te bewerkstelligen van totale relativering van feiten.
Verslechterd klimaat zal niet snel omslaan
De risico’s voor de markten nemen dan vanuit politiek oogpunt ook toe. Waar een paar jaar geleden in Europa nog gedacht werd dat het populisme zijn langste tijd gehad had en werd gehoopt op een sterke as Berlijn-Parijs in de personen van Merkel en Macron, daar nemen de spanningen nu verder toe tussen oost en west en noord en zuid met verdere uitholling van het politieke centrum en versterking van de flanken.
Daarbij is Europa ook kwetsbaar voor de sudderende handelsoorlog en de toenemende botsingen in het Midden-Oosten. In de VS zal de uitslag van de midterms voor verdere verlamming zorgen en Democraten zullen vanuit het Huis onderzoeken starten naar Trump en zijn regering.
Vanuit politiek oogpunt bekeken moet daarom niet snel veel steun voor de aandelenmarkten verwacht worden. Tezamen met de krapper wordende monetaire omstandigheden en hier en daar al afzwakkende economische data (zie de recente groeicijfers van Duitsland en Nederland) lijkt het klimaat voor aandelen niet snel veel beter te worden.